Clinical Value of Nutritional Status in Cancer: What is its Impact and how it Affects Disease Progression and Prognosis?
Mantzorou M, Koutelidakis A, Theocharis S, Giaginis C. Clinical Value of Nutritional Status in Cancer: What is its Impact and how it Affects Disease Progression and Prognosis? Nutrition and cancer. 2017;69(8):1151-76. doi: 10.1080/01635581.2017.1367947
Η υπορεψία (κακή κατάσταση θρέψης) αναδεικνύεται ως μια διαδεδομένη παρατήρηση σε ασθενείς με καρκίνο, η οποία μπορεί να έχει επιπτώσεις στην εξέλιξη της νόσου και την επιβίωση των ασθενών.
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα επιστημονικά δεδομένα, ο Προγνωστικός Διατροφικός Δείκτης (PNI) βρέθηκε ως ένας σημαντικός ανεξάρτητος προγνωστικός παράγοντας για την επιβίωση των ασθενών. Τα προ-εγχειρητικά επίπεδα αλβουμίνης επίσης συνδέθηκαν με δυσμενή αποτελέσματα, καθώς αποτέλεσε ανεξάρτητο προγνωστικό παράγοντα επιβίωσης σε αρκετές μελέτες. Ο Δείκτης Μάζας Σώματος ήταν επίσης εκτενώς μελετημένος, με διαφορετικά αποτελέσματα. Αν και ο χαμηλότερος ΔΜΣ εντοπίστηκε ως ανεξάρτητος προγνωστικός παράγοντας μικρότερης επιβίωσης σε ορισμένες μελέτες, σε άλλες παρατηρήθηκε ότι δεν επηρεάζει την επιβίωση.
Ενόψει των παραπάνω, η ανασκόπηση αυτή αποδίδει έμφαση στον σημαντικό προγνωστικό ρόλο της κατάστασης θρέψης στην πορεία της νόσου και την επιβίωση ασθενών με καρκίνο.
Επιπλέον, απαιτούνται προοπτικές μελέτες υψηλής ποιότητας, προκειμένου να συναχθούν ακριβή συμπεράσματα σχετικά με τον προγνωστικό ρόλο συγκεκριμένων διατροφικών εργαλείων αξιολόγησης και βιοχημικών δεικτών που σχετίζονται με τη διατροφική κατάσταση σε περισσότερους τύπους καρκίνου, όπως ο καρκίνος του ήπατος, του μαστού και του προστάτη, καθώς και σε αιματολογικές κακοήθειες.
Επιστημονική τεκμηρίωση vs "επιστημονική τεκμηρίωση"
Οι επιστήμες βασίζονται στην παρατήρηση και τα πειράματα (έρευνα). Αυτά που σήμερα θερούμε κοινή λογική, αποτελούν ουσιαστικά τα συμπεράσματα μελετών και παρατηρήσεων. Χάρη στις επιστήμες ζούμε πολλά χρόνια, αντιμετωπίζουμε νόσους που παλαιότερα δεν ήταν ιάσιμες, και επικοινωννούμε άμεσα από κάθε γωνιά του κόσμου. Κι όμως, σήμερα παραμερίζουμε πολλά σημαντικά επιτεύγματα των επιστημών (πχ. τα εμβόλια, αλλά όχι τα κινητά), πιστεύουμε τις ψεύτικες ειδήσεις, και πρέπει να αναδιατυπώνουμε ακόμη και βασικές αρχές των επιστημών και της έρευνας, ώστε να ενημερωθεί σωστά το κοινό.
Παράλληλα, η έρευνα προχωρά, και γίνονται πολλές μελέτες ανά τον κόσμο, έτσι ώστε να μάθουμε καλύτερα τον κόσμο γύρω και μέσα μας. Η επιστημονική τεκμηρίωση θεωρείται σημαντική, όμως, στην πράξη το κοινό δεν έχει τα εργαλεία να αξιολογήσει την επιστημονική τεκμηρίωση που του παρέχεται. Αυτό είναι απολύτως (φυσιο)λογικό, καθώς δεν ασχολούμαστε όλοι με την έρευνα ή τον εκάστοτε κλάδο/επιστημη. Υπάρχουν χιλιάδες επιστημονικές μελέτες και δημοσιευμένα άρθρα, τα οποία πολλές φορές έχουν αντικρουόμενα αποτελέσματα, ενώ η μεθοδολογία της έρευνας επηρεάζει και την ποιότητά της. Άλλωστε, πολλές φορές διαβάζουμε άρθρα που ανακοινώνουν με βαρύγδουπους τίτλους τα νέα επιστημονικά δεδομένα που “αλλάζουν ο,τι ξέραμε”, χωρίς όμως να ισχύει κάτι τέτοιο, ειδικά στον κλάδο της διατροφής. Μάλιστα, για διάφορα επιστημονικά ερωτήματα μπορούμε να βρούμε και αντίθετες απαντήσεις! Θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν όλη την σχετική βιβλιογραφία και τις αδυναμίες των μελετών, έτσι ώστε να εξάγουμε σαφή, έγκυρα και ισχυρά συμπεράσματα! Άλλες φορές, το επιστημονικό ερώτημα δεν έχει μελετηθεί επαρκώς, και στην πράξη εφαρμόζεται μια κοινή συναίνεση (το λεγόμενο consensus). Άλλωστε, η επάρκεια του συνόλου των στοιχείων αποτελούν την επιστημονική απόδειξη/τεκμηρίωση.
Όλοι οι άνθρωποι έχουμε μέσα μας, λίγο εως πολύ, μια μεροληψία. Δεν είναι όλες οι μελέτες το ίδιο, και δεν μπορούμε πάντα να εξάγουμε συμπεράσματα αίτιου-αιτιατού (δηλαδή ότι το Α οδηγεί στο Β) ή να γενικεύσουμε τα αποτελέσματα. Επίσης, μελέτες σε ζωικά μποντέλα δεν μπορούν να “μεταφραστούν” στον άνθρωπο, αλλά μας δίνουν ένα έναυσμα. Ακόμα και οι μετα-αναλύσεις (οι -θεωρητικά- πιο αξιόπιστες αναλύσεις δεδομένων που λαμβάνουν υπόψιν δεδομένα πολλών μελέτών) μπορεί να έχουν σοβαρά προβλήματα μεθοδολογίας ή οι επιστήμονες να εξάγουν λανθασμένα συμπεράσματα, επηρεασμένοι από τη μεροληψία τους!
Γιατί μας νοιάζει αυτό;
Το κοινό μπορεί να παρασυρθεί πολύ εύκολα από επιτήδειους και ψευδοεπιστήμονες οι οποίοι χρησιμοποιούν συγκεκριμένες μελέτες, συχνά με πολλά μεθοδολογικά λάθη ή σε κύτταρα ή/και ζώα, αλλά όχι στον άθρωπο, έτσι ώστε να προωθήσουν την δική τους πεποίθηση. Δηλαδή, επιλέγουν συγκερκιμένες μελέτες, οι οποίες συμφωνούν με τα πιστεύω τους και ενισχύουν τους ισχυρισμούς τους, παραμερίζοντας την υπόλοιπη βιβλιογραφία, η οποία αναφέρει αντίθετα αποτελέσματα ή καμία συσχέτιση.
Λαμπρό παράδειγμα αποτελεί η αλκαλική διατροφή ως αντικαρκινική διατροφη. Οι υποστηρικτές αυτές της δίαιτας προωθούν ότι τα καρκινικά κύτταρα δεν μπορούν να ζήσουν σε αλκαλικο περιβάλλον, και μέσω αλκαλοποίησης του σώματος ο καρκίνος “πεθαίνει”. Τα καρκινικά κύτταρα (και κανένα άλλο κύτταρο) όντως δεν μπορούν να ζήσουν σε πολύ αλκαλικό περιβάλλον και περιβάλλονται από όξινο (μικρο)περιβάλλον, λόγω του διαφορετικού μεταβολισμού τους σε σχέση με τα υγιή κύτταρα. Σε δοκιμαστικό σωλήνα, τα καρκινικά κύτταρα θα πεθάνουν σε αλκαλικό περιβάλλον. Το σώμα μας όμως δεν είναι δοκιμαστικός σωλήνας, ενώ το αίμα έχει αλκαλικό pH, το οποίο παραμενει σε πολύ καλά ελεγχόμενα όρια 7,35-7,45. Αν αλλάξει έχουμε μεταβολική αλκάλωση ή οξέωση, και περαιτέρω κόμα και θάνατο. Το να καταρρίπτονται οι μύθοι και τέτοιου είδους ισχυρισμοί είναι σημαντικό, καθώς θέτουν σε κίνδυνο την δημόσια υγεία, και την υγεία ευάλωτων ομάδων, όπως οι ασθενείς χρόνιων νόσων! Παραδείγματα αποτελούν και άλλες διατροφές που συστήνονται ως “θεραπείες” ή το αντιεμβολιακό κίνημα. Το κίνημα αυτό ξεκίνησε με την “επιστημονική” δημοσίευση ενός (πρώην) ιατρού, η οποία πέρα από έλλειψη επίσημων διαγνώσεων, δεν είχε στατιστική ανάλυση (η οποία είναι απαραίτητη) καθώς ήταν σειρά από περιστατικά, και όχι μελέτη. Και ενώ από τέτοιου είδους παρατηρήσεις δεν μπορούμε να εξάγουμε ούτε συσχέτιση, ούτε σχέση αίτιου-αιτιατού, ο εν λόγω ιατρός προώθησε και έπεισε ότι το εμβόλιο MMR “προκαλεί” αυτισμό. Καμία μελέτη δεν έχει δείξει συσχέτιση μεταξύ MMR και αυτισμού, και όμως λόγω της αναπαραγωγής των ισχυρισμών αυτών έχουμε καταλήξει σε επικίνδυνη μείωση των εμβολιασμών, επανεμφάνιση της ιλαρά και θανάτων εξαιτίας της νόσου!
Ακόμη, πολλές φορές βλεπουμε και βιβλία να προωθούνται για επιστημονική τεκμηρίωση. Όμως, τα βιβλία δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για το σκοπό αυτό. Καθένας μπορεί να γράψει βιβλίο και να παρουσιάσει τις πεποιθήσεις του, χωρίς να σημαίνει ότι τα λεγόμενα αυτά είναι επιστημονικώς τεκμηριωμένα, ακόμη και αν γίνεται αναφορά σε μελέτες!
Τέλος, πολλές φορές ακούμε και “μαρτυρίες” ατόμων, για τα οποία μια πρακτική ή “θεραπεία” λειτούργησε. Σε αυτή την περίπτωση, έχουμε ανεπίσημο στοιχείο (anecdotal evidence), το οποίο δεν μπορεί να σταθεί ως τεκμηρίωση, και το παρατηρούμενο φαινόμενο (πχ. θεραπεία από σπάνια νόσο) μπορεί να είναι απάτη, όπως έχουμε δει πολλές φορές με δυσάρεστη κατάληξη, ή το φαινόμενο να οφείλεται στην φαρμακευτική αγωγή και όχι στη συμπληρωματική θεραπεία.
Συμπερασματικά, η επιστημονική τεκμηρίωση που προωθούν ορισμένοι, δεν είναι επιστημοπνική τεκμηρίωση, αλλά επιλογή μελετών που συμβαδιζουν με τις απόψεις τους, γεγονός επικίνδυνο για την υγεία μας. Η επιστήμη δεν βασίζεται, άλλωστε, σε απόψεις, αλλά σε δεδομένα.
Πώς μπορούν οι γονείς να αποτρέψουν την παιδική παχυσαρκία
Η παιδική παχυσαρκία αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Ένα στα τρία παιδιά είναι υπέρβαρο ή παχύσαρκο.
Η Ελλάδα κατέχει τα πρωτεία με το 44% των αγοριών και το 39% των κοριτσιών, να έχουν υπερβάλλον σωματικό βάρος, ενώ η περιφέρεια Β. Αιγαίου παίρνει το ασημένιο μετάλλιο στα ποσοστά της παιδικής παχυσαρκίας!
Παρόλα αυτά, το 30-40% των γονέων δεν μπορεί να αναγνωρίσει αν το παιδί του έχει υπερβάλλον σωματικό βάρος. Το γεγονός αυτό, όχι μόνο διαιωνίζει το πρόβλημα με επιπτώσεις για την υγεία του παιδιού στο μέλλον, αλλά κάνει και πιο δύσκολη την πρόληψη και την αντιμετώπιση του αυξημένου βάρους.
Οι γονείς, ως υπεύθυνοι για την υγεία των παιδιών τους, αλλά και ως πρότυπα, μπορούν να τα βοηθήσουν ιδιαίτερα, ακόμη και από την εμβρυική ηλικία!
Όταν η μητέρα έχει φυσιολογικό σωματικό βάρος, δεν καπνίζει, δεν παίρνει υπερβάλλον βάρος και έχει φυσιολογικά επίπεδα βιταμίνης D κατά την εγκυμοσύνη, τότε το παιδί βρίσκεται σε μικρότερο κίνδυνο για εμφάνιση παχυσαρκίας.
Κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού, η διατροφή της μητέρας παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των διατροφικών προτιμήσεων των παιδιών. Το αμνιακό υγρό και το μητρικό γάλα αλλάζουν γεύση ανάλογα με τη διατροφή της μητέρας και το έμβρυο / βρέφος εξοικειώνεται με αυτές τις γέυσεις, τις οποίες προτιμά αργότερα. Επομένως, οι μέλλουσες μητέρες και οι θηλάζουσες πρέπει να ακολουθούν μια ισορροπημένη, πλήρη και ποικίλη διατροφή.
Το μητρικό γάλα είναι η καλύτερη τροφή για τα βρέφη, με τα παιδιά που δεν έχουν θηλάσει να είναι κατά μέσο όρο 6 κιλά βαρύτερα από αυτά που έχουν. Όμως, είτε ένα βρέφος θηλάζει είτε όχι, όταν φαίνεται ότι έχει χορτάσει, είναι καλό να σταματήσει το γεύμα. Η παρακολούθηση του σωματικού βάρους είναι χρήσιμο εργαλείο για να καταλάβετε αν το παιδί σας τρέφεται αρκετά.
Ο απογαλακτισμός στο σωστό χρόνο, στους 4-6 μήνες, είναι σημαντική εποχή για τη διαμόρφωση των διατροφικών προτιμήσεων. Η ποικιλία τροφίμων που προσφέρεται στο παιδί, συμβάλλει στο να συνηθίσει σε όλες τις γεύσεις, ακόμα και το πικρό, ώστε να δέχεται τα νέα τρόφιμα πιο εύκολα.
Ένα συχνό φαινόμενο στα παιδιά είναι η νεοφοβία, δηλαδή η απόρριψη νέων τροφίμων, το οποίο όμως δεν χρειάζεται να αποθαρρύνει τους γονείς. Χρειάζονται πέντε με δέκα εκθέσεις σε ένα νέο τρόφιμο μέχρι το παιδί να συνηθίσει και να το αποδεχτεί! Μπορείτε να «πείσετε» έμμεσα το παιδί να δοκιμάσει το νέο τρόφιμο, δείχνοντας και λέγοντάς του πόσο γευστικό είναι ή μπορείτε να το συνδυάσετε με γνώριμα, αρεστά στο παιδί, φαγητά. Μάλιστα, τα παιδιά που εκτίθενται σε μεγάλη ποικιλία φρούτων και λαχανικών, έχουν αυξημένες πιθανότητες να καταναλώνουν περισσότερα φρούτα και λαχανικά αργότερα.
Όταν το παιδί είναι σε ηλικία που αυτοσιτίζεται, έχει την ικανότητα να αντιλαμβάνεται τον κορεσμό και να σταμάταει όταν χορτάσει και δεν χρειάζεται να πιέζεται να καταναλώσει όλο το φαγητό του. Τα παιδιά μέχρι την ηλικία των 3 ετών, καταναλώνουν όση τροφή χρειάζονται μέχρι να χορτάσουν, ενώ σε μεγαλύτερη ηλικία καταναλώνουν όσο φαγητό τούς προσφερθεί.
Είναι λοιπόν συνετό οι μερίδες των παιδιών να είναι μικρότερες από αυτές των ενηλίκων και να τους τονίζετε ότι δεν χρειάζεται να αδειάσουν το πιάτο τους αν έχουν χορτάσει.
Η τακτική παρακολούθηση του ρυθμού της ανάπτυξης των παιδιών, είναι ιδιαιτέρως σημαντική, ώστε να προληφθεί ή αντιμετωπιστεί εγκαίρως ο υπερβάλλον ρυθμός αύξησης του βάρους. Πολλές φορές τα παιδιά μπορεί να φαίνονται νορμοβαρή, αλλά στις καμπύλες ανάπτυξης να βρίσκονται στην κλίμακα του υπέρβαρου ή της παχυσαρκίας!
Η υιοθέτηση των υγιεινών διατροφικών συνηθειών από μικρή ηλικία ακολουθούν τα παιδιά για χρόνια. Η βελτίωση τους όμως, δεν μπορεί να γίνει από τη μια μέρα στην άλλη και χρειάζεται «οικογενειακή προσπάθεια», υπομονή και επιμονή. Η αντικατάσταση των επίμαχων τροφών είναι απαραίτητη. Είναι πιο δύσκολο κάποιος να σταματήσει μια συνήθεια από το να την αντικαταστήσει με κάποια άλλη.
Τα έτοιμα σνακ (κρουασάν, σοκολάτα, πατατάκια κ.ά.) αν και πολλές φορές προορίζονται για παιδιά, είναι τρόφιμα πλούσια σε λίπος, αλάτι και ζάχαρη.
Η αντικατάστασή τους πρέπει να γίνει με ένα «εύκολο» τρόφιμο που να φυλάσσεται σε προσβάσιμο, εμφανές σημείο, όπως το τραπέζι ή ο πάγκος της κουζίνας ή σε εμφανή θέση στο ψυγείο. Αυτά τα σνακ μπορεί να είναι μπάρες δημητριακών χωρίς ζάχαρη, φρούτα και λαχανικά, που τα παιδιά μπορούν να καταναλώσουν χωρίς να χρειάζεται να χρησιμοποιήσουν μαχαίρι ή που έχετε κόψει νωρίτερα, σπιτικά αρτοσκευάσματα, σπιτικά ποπ-κορν χωρίς αλάτι, και γιαούρτι χωρίς πρόσθετη ζάχαρη.
Μερικές φορές η «διακόσμηση του πιάτου» (το food styling) με φαντασία, μπορεί να εγείρει την περιέργεια των παιδιών και να κάνει το φαγητό πιο ελκυστικό! Πολλές φορές οι αγαπημένες συνταγές μπορούν με μικρές τροποποιήσεις να γίνουν πιο υγιεινές, απλά μειώνοντας το ελαιόλαδο και τη ζάχαρη ή αντικαθιστώντας το βούτυρο με ελαιόλαδο, και προτιμώντας το αλεύρι ολικής άλεσης.
Φυσικά, η σωματική δραστηριότητα είναι εξίσου σημαντική. Εκτός του ότι είναι ευχάριστη ασχολία, η συστηματική άσκηση δυναμώνει τα οστά, μειώνει το άγχος, αυξάνει την αυτοπεποίθηση και βοηθάει στον έλεγχο του βάρους. Τα παιδιά πρέπει να ασκούνται τουλάχιστον 1 ώρα την ημέρα για όσο περισσότερες μέρες την εβδομάδα γίνεται.
Ομαδικά παιχνίδια, βόλτες, χορός και μπάνιο στη θάλασσα είναι μερικοί από τους τρόπους εκγύμνασης και διασκέδασης! Εξίσου σημαντική είναι και η μείωση των καθιστικών δραστηριοτήτων! Συστήνεται τα παιδιά κάτω των 2 ετών, να μην παρακολουθούν τηλεόραση, ενώ τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας είναι καλό να την περιορίσουν σε λιγότερο από 2 ώρες την ημέρα.
Η παιδική παχυσαρκία δεν έχει μόνο μια αιτία, αλλά είναι απόρροια πολλών παραγόντων. Η πρόσληψη ενέργειας και η φυσική δραστηριότητα είναι παράγοντες που στοχεύουμε!
Ενεργοποιώντας όλη την οικογένεια να βελτιώσει τον τρόπο ζωής της, μπορεί να προληφθεί ή και να αντιμετωπιστεί το αυξημένο σωματικό βάρος στα παιδιά!
Πλήρη σε λιπαρά γαλακτοκομικά: φίλοι ή εχθροί για την υγεία μας;
H μέτρια κατανάλωση γαλακτοκομικών είναι από τα χαρακτηριστικά της Μεσογειακής Δίαιτας. Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερες εταιρείες τροφίμων δημιουργούν τυριά και άλλα γαλακτοκομικά προϊόντα με χαμηλά λιπαρά, τα οποία παλαιότερα όχι μόνο ήταν δύσκολο να βρούμε, αλλά λόγω χαμηλότερης περιεκτικότητας σε λιπαρά, τα προϊόντα αυτά δεν υπερτερούσαν σε γεύση, κάτι που σήμερα έχει βελτιωθεί αρκετά.
Έως τώρα υπήρχε ένα βιβλιογραφικό κενό όσον αφορά την επίδραση των ολόπαχων γαλακτοκομικών προϊόντων, που περιέχουν κυρίως κορεσμένα λιπαρά, στον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών νοσημάτων, της πρώτης αιτίας θανάτου στη χώρα μας, αλλά και στον κόσμο. Έτσι, το Πανεπιστήμιο του Harvard, διεξήγαγε μια μελέτη για εξακριβώσει αν τα λιπαρά από τα γαλακτοκομικά προϊόντα, αυξάνουν τον κίνδυνο για καρδιαγγειακά. Τα αποτελέσματα της μελέτης, με χιλιάδες συμμετέχοντες από τρεις μεγάλες μελέτες, έδειξαν ότι η κατανάλωση ολόπαχων γαλακτοκομικών προϊόντων δεν αυξάνει τον κίνδυνο για καρδιαγγειακά! Βέβαια, ούτε τον μειώνει!
Το κλειδί στην κατανόηση της επίδρασης των λιπαρών από τα γαλακτοκομικά, βρίσκεται στις υποκαταστάσεις των θερμίδων που προέρχονται από τα λιπαρά αυτά, με τις ίδιες θερμίδες από άλλα λιπαρά και προϊόντα.
Έτσι, φάνηκε πως η αντικατάσταση των λιπαρών από τα γαλακτοκομικά προϊόντα με πολυακόρεστα λιπαρά ή φυτικά έλαια, μειώνει τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιαγγειακών κατά 24% και 10%, αντίστοιχα! Επιπλέον, αν αντικαταστήσουμε τις ίδιες θερμίδες από τα λιπαρά των γαλακτοκομικών με υδατάνθρακες από προϊόντα ολικής άλεσης, τότε ο κίνδυνος για καρδιαγγειακά μειώνεται κατά 28%! Αντίθετα, η αντικατάσταση των λιπαρών των γαλακτοκομικών με άλλα κορεσμένα λιπαρά, όπως αυτά του κόκκινου κρέατος, αυξάνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακών κατά 6%.
Δηλαδή είναι προτιμότερη η κατανάλωση ακόρεστων λιπαρών, για παράδειγμα από το ψάρι, τους ανάλατους, άψητους ξηρούς καρπούς ή το ελαιόλαδο και προϊόντων ολικής άλεσης, σε σχέση με την κατανάλωση ίδιων θερμίδων από λιπαρά γαλακτοκομικών προϊόντων. Όμως, είναι καλύτερο να καταναλώσουμε ολόπαχα γαλακτοκομικά, απ’ ό,τι το λίπος από το κόκκινο κρέας.
Τα αποτελέσματα αυτής της πολύ σημαντικής έρευνας δείχνουν ότι δεν επιβαρύνεται η υγεία μας εάν καταναλώνουμε ολόπαχα γαλακτοκομικά προϊόντα, στα πλαίσια μιας υγιεινής ισορροπημένης διατροφής, πλούσιας σε φρούτα, λαχανικά, προϊόντα ολικής άλεσης και όσπρια, όπως της Μεσογειακής Δίαιτας. Έτσι, δεν παραγκωνίζουμε τις πηγές «καλών» λιπαρών και τα προϊόντα ολικής άλεσης για τα κορεσμένα λιπαρά. Στην πράξη, μπορούμε να επιλέξουμε ολόπαχο γιαούρτι με ξηρούς καρπούς και δημητριακά ολικής άλεσης ή βρώμη, αντί για ολόπαχο τυρί σε πίτσα και σφολιατοειδή ή ολόπαχη κρέμα γάλακτος στο φαγητό!
